آیا ممکن است تجربیات نزدیک به مرگ کاذب باشند؟

برای پاسخ به این سوال باید ابتدا مختصری درباره مراتب نفس و قوای ادراکی انسان توضیح داد.

فلاسفه ما نفس انسان را به سه نوع/مرتبه تقسیم کرده اند:

نفس نباتی که در اثر تکامل شکل ابتدایی ماده تشکیل می شود و کارش تغذیه، تولید مثل و رشد بدن مادی ماست.

نفس حیوانی که در اثر حرکت جوهری نفس نباتی شکل می گیرد و کارش حرکت ارادی و ادراک حسی و خیالی است.

و نفس ناطقه که ایستگاه آخر حرکت تکاملی نفس از عالم ماده به عالم مجردات است و کارکردش تعقل و ادراک کلیات است.

همچنین فلاسفه اسلامی متناسب با تنوع افعالی که از نفس سر می زند قوای مختلفی برای آن در نظر گرفته اند. از جمله این قوا قوه مُدْرکه است. یعنی قوه ای که مأمور درک کردن امور است. 

قوه مدرکه نیز متناسب با اینکه کدام مرتبه از نفس متصدی ادراک بوده انواعی دارد:

با نفس نباتی که بهره ای از ادراکات ندارد کاری نداریم. 

نفس حیوانی دارای دو نوع قوه ادراکی است: حواس ظاهری که همان حواس پنجگانه بینایی، شنوایی و... است و حواس باطنی که مشتمل بر حس مشترک، واهمه، خیال و حافظه است. 

از اینها اولی مسئول درک ورودی های حواس ظاهری و دومی مسئول درک مفاهیم جزئی فاقد تصویر ظاهری است و دوتای بعدی بایگانی دوتای اولند. با اینها هم کار چندانی نداریم. 

در این میان نفس ناطقه دارای اشرف قوای ادراکی انسان که همانا قوه عاقله باشد است. قوه ای که مسئول کسب آگاهی و تشخیص خوب و بد امور است. و تمام قوای دیگر در خدمت این قوه هستند.

نفس ناطقه قوه دیگری هم دارد که البته به صورت مستقل عمل نمی کند. قوه ای تحت عنوان متصرفه که در تعامل با دیگر قوا و تصرف در ادراکات آنها فعلیت می یابد. 

 قوه متصرفه اگر توسط قوه واهمه ی نفس حیوانی به کار گرفته شود تخیل شکل می گیرد و اگر توسط قوه عاقله ی نفس ناطقه به کار گرفته شود تفکر صورت می پذیرد.

نکته اصلی بحث حاضر ازین قرار است:

ادراکات بشری اگر از نفس حیوانی ناشی شده باشند امکان تصرف خیال در آنها وجود دارد ولی اگر صرفا از نفس ناطقه و قوه عاقله سر بزنند چنین امکانی وجود ندارد. 

لذا انسان متناسب با اینکه چه میزان از نفس نباتی و حیوانی فاصله گرفته و به نفس ناطقه نزدیک شده دارای ادراکات زلال تر و یقینی تری خواهد بود. در صورت عکس این حالت، خاطرات، تجربیات، عادات، خلقیات و .... فرد می تواند در ادراکات وی از طریق قوه متصرفه و تخیل دخیل گردد.

حال چگونه می توان فهمید یک ادراک خاص به کدام مرتبه نفس تعلق دارد؟

در پاسخ باید گفت هر چه ارتباط نفس و بدن مادی کمتر باشد ادراکات از مراتب بالاتر نفس و قوای ادراکی قوی تر نشأت می گیرند.

لذا ادراکات انسان زنده و هوشیار در حالت بیداری کاملا در گرو تمام قوای ادراکی که نام بردیم هستند. حتی در موقع خواب که مختصر افتراقی میان نفس و‌ کالبد مادی ایجاد می گردد نیز همینگونه است. چرا که نفس نباتی و حیوانی همچنان در فعالیت هستند و مشاهدات نفس ناطقه نیز محدود به آنهاست. لذا آنچه در خواب می بینیم می تواند صادق یا کاذب باشد. حتی ممکن است در برخی رویاهای صادقه نیز معانی را در قالب های از پیش ساخته شده ذهن خود مشاهده نماییم.

حالت اعلای افتراق بین نفس و تن وقتی است که نفس به طور کامل، خلع بدن کند. یعنی به شکل اختیاری(با ریاضت و سیر و سلوک) یا به طور غیر ارادی(به واسطه حادثه) بالکل از جسم جدا شده و از عالم ماده(ناسوت) وارد عالم مجردات(ملکوت) گردد.

در کشف و شهود و در تجربیات نزدیک به مرگ دقیقا چنین اتفاقی می افتد. با توجه به عمق مکاشفه یا تجربه و رقت اتصال نفس ناطقه و قوه عاقله از یک سو با جسم و نفوس و قوای ادراکی دیگر از سوی دیگر می توان مشاهدات را یقینی تر، بی پیرایه تر و قابل اعتماد تر دانست.

به عنوان مثال در افرادی که برای مدتی فاقد هرگونه علایم حیاتی بوده اند خلع از بدن و به تبع امکان وثوق تجربیات نزدیک به مرگ، بسیار بیش از مواردی است که فرد در کما بوده ولی علایم حیاتی از بین نرفته و به تبع نفس نباتی یا حتی حیوانی با جسم در ارتباط بوده و قوای ادراکی نفس حیوانی نیز فعال بوده اند.

علی هذا تجربیات تجربه گران نزدیک به مرگ نیز می تواند در مراحل مختلف شهود، ادراک، تحلیل و یادآوری به واسطه قوه متصرفه و تخیل مغشوش و مشوش گردد یا تغییر یابد. لذا ملاک و معیار اصلی برای اطلاع از وقایع پس از مرگ فقط و‌ فقط آیات و روایات یقینی هستند و هیچ تجربه و مکاشفه و مشاهده ای خلاف آنچه ازین منابع معرفتی به ما رسیده پذیرفتنی نیست. 

لیکن همانطور که در پست قبل نیز اشاره شد آنچه تجربیات پس از مرگ را بسیار ارزشمند می کند نه لزوما صحت تمامی آنها بلکه صدق وجود کلیت این تجربیات به عنوان یک موضوع غیر قابل انکار است. 

چرا که این تجربیات، علوم انسانی دنیای غرب خصوصا فلسفه، انسان شناسی و روانشناسی معاصر را با چالشی جدی مواجه کرده است. چالش اعتقاد به عالم غیب به طور اعم و اعتقاد به ساحتی فرامادی برای وجود انسان تحت عنوان روح به طور اخص!