پرونده/ تحول در علوم انسانی؛ رؤیایی از یاد رفته

این صفحه حاوی کلیه مقالاتی است که بنده در خصوص یکی از مهمترین مسائل فعلی جامعه دانشگاهی نگاشته ام. تحول در علوم انسانی راهی است که اگر بخواهیم به سوی تمدن اسلامی گام برداریم دانشگاه های ما ناگزیر از طی آن خواهند بود و همگی موظفیم جهت تحقق آن طی طریق نماییم. حقیر نیز به نوبه خود مطالبی در این خصوص نوشته ام و باز نیز خواهم نوشت. مطالب این صفحه به یاری خدا در حال تکمیل است.

رجحان علوم انسانی اسلامی؛ علمی یا ایدئولوژیک!

«نگاه اسلام به انسان، به علم، به زندگى بشر، به عالم طبیعت و به عالم وجود، نگاهى است که معرفت نوینى را در اختیار انسان مى‌گذارد. این نگاه، زیربنا و قاعده و مبناى تحقیقات علمى در غرب نبوده. تحقیقات علمى در غرب، در ستیز با آنچه آن را دین مى‌پنداشتند، آغاز شده. البته آنها حق داشتند؛ دینى که رنسانس علیه آن قیام کرد و خط فکرى و علمى دنیا را در جهت مقابل و مخالف آن ترسیم کرد، دین نبود؛ توهمات و خرافاتى بود با عنوان دین. دینِ کلیسایىِ قرون وسطایى، دین و معرفت دینى نبود. بدیهى بود که عقده‌ها و گره‌ها در ذهن دانشمندان و نخبگان و زبدگان فکرى باقى بماند و برایش راه علاج هاى ضددینى و غیردینى پیدا کنند. لذا هنوز چگونگى کنار آمدن علم و دین براى آنها مسأله است؛ لیکن مسأله‌ى ما این نیست. در جهان‌بینى ما، علم از دل دین مى‌جوشد و بهترین مشوق علم، دین است. دینى که ما مى‌شناسیم، جهان‌بینى دینى‌اى که ما از قرآن مى‌گیریم، تصویرى که ما از آفرینش و از انسان و از ماوراءالطبیعه و از توحید و از مشیت الهى و از تقدیر و قضا و قدر داریم، با علم سازگار است؛ لذا تولیدکننده و تشویق‌کننده‌ علم است.»¹

مسئله اسلامی کردن علوم انسانی تاکنون بازتاب های مختلفی را خصوصاً در رسانه ها در پی داشته است. برخی موافق این امر بوده اند، برخی مخالف، برخی اصلاً آنرا نفهمیده اند و برخی به درستی درکش کرده اند. برخی هم تجاهلاً قصد تحریف ماهیت این موضوع را داشته اند. از جمله تحریف هایی که دراین خصوص صورت گرفته این است که می گویند اسلامی کردن علوم انسانی به معنی استخراج کلیه این علوم از آیات و روایات اسلامی است! حال آیا واقعاً مراد از اسلامی کردن علوم انسانی همین است؟ اصولاً پیش فرض های دینی و مذهبی آیا تأثیری در علوم انسانی اسلامی موعود دارند و اگر دارند این تأثیر چگونه و در چه شاخه هایی از شجره نامه علوم مذکور است؟

مسلماً اینگونه نیست که در علوم انسانی اسلامی تمامی گزاره ها، تعاریف و قواعد از آیات و روایات استخراج شوند. اصولاً آیات و روایات در برخی علوم به عنوان منابع اصلی کسب معرفت موضوعیت ندارند هرچند ممکن است از نظر غایت نظریات علمی اهمیت داشته باشند.

برای توضیح بیشتر در این خصوص مباحث، مسائل و موضوعات علوم انسانی را مسامحتاً به دو دسته بسیار کلی تقسیم می نماییم به این صورت که مسائل و موضوعات صرفاً عقلی را مانند مباحث علوم فلسفه و منطق در یک دسته و مسائل و موضوعاتی که نصوص دینی کمابیش نسبت به آنها موضع گیری هایی داشته اند مانند کلام، حقوق، اقتصاد و علوم سیاسی را در دسته دوم قرار می دهیم. پرواضح است که نظام علمی اسلامی و غربی در هر دو دسته موضوعات علمی مذکور، تفاوت ها و تعارضات فراوانی با هم دارند ولی اختلافات اساسی این دو نظام علمی در مباحث عقلی اصولاً ارتباطی به نصوص دینی نداشته و کاملا ً از جنس اختلافات عقلی می باشد. این اختلافات از تعارضات معرفت شناختی صرف آغاز می گردد. تعارضات بنیادینی که موجب شده تا علوم انسانی اسلامی در نگرش به مقولاتی مانند حقیقت، معرفت، امکان کسب معرفت، ابزار کسب معرفت، نحوه استفاده از عقل جهت کسب معرفت و ... شکاف های عمیقی با آنچه در عوالم علمی غرب غالب است داشته باشد. به عنوان مثال شاخص ترین اختلاف این دو نظام در این دسته مباحث علمی از مسئله بسیار مهم واقع گرایی و نسبی گرایی معرفتی آغاز گردیده و به اکثر مسائل عقلی دیگر سرایت می نماید.

البته این شکاف های عمیق معرفت شناختی به خودی خود و فارغ از دیگر تفاوت های مبنایی نظام علمی اسلامی با دیگر نظام ها، اختلافات عمده ای را در دسته دوم موضوعات و مسائل علوم انسانی نیز ایجاد نموده است که البته باز اختلافاتی عقلی بوده و ربطی به پیش فرض های ارزشی و ایدئولوژیک ندارند. به عنوان مثال همان تفاوت دیدگاه علوم غربی و اسلامی در خصوص مقوله نسبی گرایی و واقع گرایی معرفتی موجب شده تا غرب در حوزه دین پژوهی و کلام جدید تکثرگرا باشد و اسلام شمول گرا. ولی تعارضات علوم انسانی اسلامی و غربی در حوزه این دسته دوم از مباحث علمی به این قبیل شکاف های صرفاً عقلی محدود نمی ماند. از منظر نظام علمی اسلامی در حوزه موضوعات مذکور یک منبع معرفتی دیگر هست که بر عقل نیز تقدم دارد و آن وحی می باشد. بخش عمده ای از اختلافات اسلام و غرب در این دسته از علوم انسانی به ارزش گذاری ها و باید و نباید هایی باز می گردد که ناشی از قواعد و گزاره های یقینی استخراج شده از متن وحی می باشند. به عنوان مثال آنچه موجب شده تا غرب در حوزه علوم سیاسی، سکولار، در اقتصاد، سودگرا، در اخلاق، نسبی گرا و ...باشد درواقع همین عدم اعتقاد به وحی به مثابه اصیل ترین و زلال ترین منبع معرفتی بشر است.

درباره تقدم وحی بر دیگر منابع معرفتی در بخشی از مسائل و موضوعات علوم اسلامی باید به چند نکته بسیار مهم توجه نمود؛

1. این تقدم به نوبه خود بر اساس براهین عقلی صورت گرفته است و نه دلایل ایدئولوژیک، دینی و غیره ای که از پیش مفروض گرفته شده باشند.

2. این تقدم از روش شناسی خاصی تبعیت می کند که خود این روش شناسی نیز کاملا ً عقلی بوده و فارغ از نصوص وحیانی از قواعد عقلانی صرف پیروی می نماید.

3. غرب ناگزیر از اتخاذ موضعی اینچنینی راجع به وحی بوده است چرا که در حال حاضر غیر از قرآن کتاب مقدس وحیانی دیگری وجود ندارد و کتب مقدس دیگر ادیان نیز علاوه بر اینکه خود ادعای وحیانی بودن ندارند؛ پر از گزاره های غیر عقلانی نیز می باشند.

4. در تمامی نظام های علمی اینگونه است که بخشی از معلوماتِ قبلا مکشوف شده برای دست یابی به بخشی دیگر که هنوز مجهولند، پیش فرض قرار داده می شوند و این کاملا ً طبیعی است. در نظام علمی اسلامی نیز اگر در جایی مشاهده می شود که گزاره های ارزشی و ایدئولوژیک پیش فرضی برای برخی از معارف قرار می گیرند خود این گزاره ها من درآوردی نبوده و قبلا در همین نظام علمی به صورت عقلی به اثبات رسیده اند.

5. اتفاقاً تأثیر پیش فرض های غیر علمی در فرآیند فرضیه سازی و نظریه پردازی علوم انسانی غربی بیش از علوم اسلامی محل سؤال است. چرا که در غرب بسیاری از نظریات به ظاهر علمی به واقع بر مبنای حدسیات، فرضیات یا ادعاهای شخصی و غیر قابل اثبات بشری شکل گرفته اند و حال آنکه در علوم اسلامی چنین اموری پذیرفته نیست و علما می بایست برای ادعاهای علمی خود حتماً دلایل عقلی یا نقلی محکمی ارائه نمایند تا به ادعایشان اهمیت داده شود.

به صورت کلی گزاره ها و نظریات علمی هیچگاه کاملا ً فارغ از ارزش گذاری و باید و نبایدهای از پیش پرداخته شده مطرح نمی شوند و این قاعده غرب و شرق عالم نیز نمی شناسد. لیکن تفاوت در معیار این ارزش گذاری ها و باید و نباید هاست و مهم آن است که این معیار یا کاملا ً عقلی باشد و یا عقل آن را به طور کامل بپذیرد. از این منظر می توان ادعا کرد در واقع عقل گرایی اسلامی بسیار سختگیرانه تر از عقل گرایی غربی است. چرا که بنا به نکات فوق الذکر ابتنای علوم اسلامی بر منبعی معرفتی به نام وحی به استناد دلایل و متدهای کاملا ً عقلی صورت گرفته ولی ابتنای نهله های علمی غربی بر پیشفرض های شان در بسیاری موارد اینگونه نبوده است که برای این مدعا شواهد فراوانی می توان ارائه نمود. به عنوان مثال در خصوص علم بدون پیش فرض شاید یکی از مدعی ترین نهله های فکری تجربه گراها باشند. ولی همین دسته، خود تجربه گرایی را از مقدس ترین احکام مذهبی و باید و نباید های ایدئولوژیک، ارزشمند تر می دانند و این ایدئولوژی پوزیتیویستی دگم، خود بر اساس حکمی غیر منطقی، بسیار صلب و البته شکننده در خصوص بدیهی بودن گزاره های تجربی شکل گرفته است.

البته مدعای نگارنده در خصوص امحال امکان کسب علم بدون پیش فرض به دسته دوم مباحث و مسائل علمی (که نصوص وحیانی در آنها تأثیر گذارند) محدود نمی باشد بلکه مباحث و موضوعات صرفاً عقلی را هم دربر می گیرد.  اگر برای موجّه سازی گزاره های علمی نظریه مبناگروی را -که مورد اتفاق تمام معرفت شناسان است² - بپذیریم و یک نظام علمی را به شکل هرمی وارونه در نظر بگیریم که رأس هرم را بدیهیات آن نظام تشکیل داده و دیگر گزاره های علمی بر این بدیهیات قائم شده اند، آنگاه اولین جایی که در هر نظام علمی؛ پیش‌فرض ها تأثیر خود را برجای می گذارند، نحوه انتخاب همین بدیهیات است که می تواند منطقی یا غیر منطقی، عقلی یا سلیقگی باشد. در نظام علمی اسلامی رأس هرم معرفتی را بدیهیات اولیه و وجدانیات تشکیل داده اند³ و نحوه انتخاب این مفاهیم به عنوان «بدیهی» نیز کاملا ً بر اساس استدلالات عقلی- هرچند تنبهی - بوده است. ولی آیا در نهله های مختلف فکری غربی نیز همینگونه است؟! در بسیاری از این نظامات علمی آنچه ادعا می شود به عنوان بدیهیات رأس هرم معرفتی را شکل داده اصلاً بدیهی نیست.

نگارنده منکر مطلق هرگونه تأثیر پیش فرض های غیر علمی در علوم اسلامی نمی شود. همانگونه که در علوم غربی نیز چنین پیش فرض هایی تأثیر گذار است و این به ماهیت خطاپذیر علم بشری بازمی‌گردد. هیچ کس مدعی نیست که علوم انسانی اسلامی همواره مصون از خطاست. کما اینکه علوم انسانی غربی نیز چنین ادعایی ندارد و مصون از خطا نبودنش هیچ گاه دلیلی بر بی اعتباریش نبوده است. علوم انسانی اسلامی نیز ممکن است در مواردی اشتباه نماید ولی این غیر از ابتنا بر مبانی غلط است. در این علوم حداقل مسیر کلی اینگونه طراحی شده است که عقل مدارانه باشد و البته ممکن است در این میان خطاهایی هم از علمای اسلامی سر بزند ولی معیار اصلی و سنگ بنای کلیت این علوم، عقل است.

مخلص کلام اینکه ارجحیت علوم انسانی اسلامی بر علوم انسانی غربی ربطی به پیش داوری های غیر علمی یا ایدئولوژیک ندارد بلکه بر اساس دلایل و براهین کاملا ً عقلی و منطقی استوار است. به عبارت دیگر تعارض ما با علوم انسانی غربی یک تعارض کاملا ً علمی است.

البته این ادعا به معنی خط بطلان کشیدن بر کلیه دست آوردهای علوم انسانی غربی و یا به قصد محو نمودن این علوم از دانشگاه ها نمی باشد. سخن این است که نمی بایست علومی بنا شده بر اساس پیش فرض های غلط مادی گرایانه، شک گرایانه، الحادی و یا سکولار در دانشگاه های ما به مثابه وحی منزل تدریس شوند، هرچند فوایدی هم داشته باشند. مسئله اولاً مبانی غلط این علوم است و دوماً وحی منزل انگاشتن آنها در دانشگاه های ما! متأسفانه در حال حاضر در دانشگاه های ما همین علوم انسانی غربی هستند که حرف اول و آخر را می زنند و تازه آن هم به دانشجوهای صفر کیلومتری که تازه از پشت میز دبیرستان ها به دانشگاه راه یافته اند و توان محاجه با اساتید را ندارند. به نحوی که این علوم و مبانی غلطشان اندک اندک برای دانشجو ها درونی شده و به عاداتی ذهنی بدل گردیده و نهایتاً ملکه می شود و وقتی این دانشجوها به مقاطع بالاتر می رسند دیگر با هیچ استدلال و برهانی نمی توان این ملائک ذهنی را از فکرشان خارج نمود.

لذا نظام آموزشی ما باید از نو طراحی شده و در این طرح نو به جای کپی برداری دوباره از نظام های آموزشی غربی، بر محور عقل و وحی پی ریزی گردد. این بازنگری باید به گونه ای باشد که اگر هم قرار است علوم انسانی غربی در دانشگاه ها ارائه شود، اولاً نقدهایی که به آنها وارد است نیز مطرح گردد و ثانیاً در مقاطعی به آنها پرداخته شود که بیشتر ماهیت پژوهشی داشته باشند تا آموزشی و تقلیدی. در بخش بعدی بیشتر به این موضوع خواهیم پرداخت.

پی نوشت:

1. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار با اساتید دانشگاه‏ها، 26/9/1383.

2. حسین زاده، محمد. 1382. پژوهشی تطبیقی در معرفت شناسی معاصر. قم. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). چاپ اول. ص 155.

3. حسین زاده، محمد. 1382. پژوهشی تطبیقی در معرفت شناسی معاصر. قم. مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). چاپ اول. ص 190.
+ در همین رابطه از خودم:

١. علوم انسانی بومی یا علوم انسانی اسلامی!
٢. مدیریت انقلابی؛ لازمه تحول در علوم انسانی

مشکل ما با اسرائیل

قبل نوشت:
این یادداشت از جمله یادداشتهای وبلاگ قبلیمه که الان دیگه خراب شده و به همین دلیل تصمیم گرفتم در این وبلاگ هم داشته باشمش.
نوشتار:
دوران دبیرستان دبیری داشتیم که همسایمون هم بود. فکر کنم لیسانس جامعه شناسی داشت، خودش رو هم بچه حزب اللهی می دونست، خیلی هم به قول بر و بچ اهل حال بود. خوب قرآن می خوند و اینقدر به قواعد تجویدی مسلط بود که به ما قران هم درس بده، گاهی دروس دینی و بینش اسلامی رو هم خودش تدریس می کرد. خلاصه اون موقع یکی از اونایی بود که من بهشون می گفتم مذهبی، البته اینم باید بگم که اونوقتا یکم روحیات لیبرالی قاطی کار من بود و با الان خیلی توفیر داشتم.
بگذریم، یه بار کامپیوتر این بنده خدا خراب شد و مثل خیلی بارهای قبل بنده رو خواست که فلانی بیا و تعمیر کن، و ما هم به سنت استاد و شاگردی اطاعت امر کردیم. اون روز نمی دونم بحث روز چی بود که در حین ور رفتن با کامپیوتر ایشون، بحث سیاست بین الملل به میون اومد و ایشون هم عنان سخن رو به دست گرفت تا اونجا که در مورد فلسطین مطلبی گفت که من البته اون موقع دلیلی برای مخالفت باهاش نمی دیدم ولی بعدها وقتی که مطالعه بیشتری کردم و اطلاعات سیاسیم به تبع حضور تو دانشگاه کمی تا قسمتی افزایش پیدا کرد، نظرم درباره این موضوع و همینطور اون بنده خدا به کلی متحول شد. ایشون اینطور فرمایش می کردن: «آقا جون چراغی که به خانه رواست به مسجد حرام است. در این وا نفسای اقتصاد داخلی ببین چطوری پول بیت المال رو میفرستن فلسطین و لبنان و امثالهم» و اینکه «آخه چقدر ما باید تو دیپلماسی خارجیمون سنگ اونا رو به سینه بزنیم» و مطالبی از این دست. البته الان در لبنان و فلسطین اینقدر وضع قمر در عقربه که اینطور حرفها رو فقط یه سری آدمای خاص و یا بعضی نشریات خاصتر میگن و می نویسن ولی قبلا ها از این تیپ حرفها زیاد نوشته و زده میشد و بعدها هم که قمر از عقرب دربیاد دوباره نوشته و زده خواهد شد. البته من نمی خوام به این معضل بپردازم که تو کشور ما همه برای هر کاری تئوریسینند و صاحب نظر، که مجال دیگری میخواد، من از منظر دیگه ای میخوام به موضوع بپردازم.
من به این شبهه دو نوع جواب برای دو نوع مخاطب دارم. اگه شما از اون دسته آدمایی هستین که مثل این دبیر ما، حداقل تدینی ازتون انتظار میره، هر دو جواب زیر رو می تونید بخونین، در غیر این صورت جواب اول چندان بکارتون نمیاد، دومی رو بخونین:

اول: حتما برادرها و خواهرهای عزیز مستحضر هستن که مشکل ما با اسرائیل فراتر از یک اختلاف دیپلماتیک ساده و حتی پیچیده است، ببینید اسلام و صهیونیزم هر کدوم یه مکتب به حساب میان و هر کدوم باید ها و نبایدهایی رو اقتضا می کنن، به این بایدها و نبایدها که در عرصه بین الملل هم نمود پیدا می کنه ایدئولوژی گفته میشه. مشکل ما با اسرائیل هم درست از همین جا شروع میشه، یعنی از جایی که اسلام به ما دستوراتی داده و یهودیت تحریف شده هم به صهیونیستهای غاصب دستوراتی، که این دستورات در تقابل با هم هستند. صهیونیستها تحت تاثیر تورات و کتابهای دیگه ای مثل تلمود (رساله عملیه یهود) هست که به اعمال وحشیانه ای مثل آنچه این روز ها شاهد هستیم، دست میزنند و این ایدئولوژی اوناست که به اینگونه توحشی رهنمنشون می کنه. از طرف دیگه اسلام هم برای ما فرامینی داره که رفتار سیاسی بین المللی خاصی رو اقتضا می کنه، از جمله ظلم ستیزی، گرفتن دست مظلومان، مادی ندیدن معادلات هستی، توکل بر خدا و ... . مگر ظالمتر از اسرائیل در زمان ما هست؟ یا ستمدیده تر از مردم مظلوم فلسطین و لبنان؟ و آیا این نحوه نگریستن به دنیا و در نظر نگرفتن نقش خدا در معادلات جهان از مصادیق سکولاریزم نیست؟ ملاحظه می کنید که این تقابل ایدئولوژیک وظایفی را برای ما به همراه داره. زیاده گویی نمی کنم که در خانه اگر کس است یک حرف بس است.
دوم: توجه داشته باشید صهیونیزم در مبانی اعتقادی یک تفکر تمامیت خواهه، مثلا بر خلاف تصور غالب که ارض موعود اونا رو از نیل تا فرات میدونه، صهیونیزم همه زمین رو ارض موعود و متعلق به یهودی ها می دونه. در تورات علاوه بر آیات زیادی که ارض موعود رو سرزمین کنعان(سرزمینی از نیل تا فرات یا به قول یکی از مسئولین اسرائیل تا ترکیه یا به قول دیگه ای تا شیراز خودمون) معرفی کرده، آیات فراوان دیگه ای هست که اصولا هیچ حقی برای غیر یهود باقی نمی ذاره چه رسد به مالکیت زمین، صهیونیستها به استناد این آیات اصلا غیر یهودی رو انسان نمی دونن تا براش حقی قائل باشن:

«امتها را به میراث تو خواهم داد، و اقصای زمین را ملک تو خواهم گردانید» مزامیر، باب دو، آیه هشت

«بدان که امروز تو را به امتها و ممالک مبعوث کردم تا از ریشه برکنی و منهدم سازی و هلاک کنی و خراب نمایی» ارمیا، باب یکم آیه ده

و قضیه ارض موعود فقط یه گوشه از اعتقادات انحرافی اوناست. استنادات بیشتر برای این دعاوی رو در یه پست دیگه خواهم آورد.
البته لازم بذکره سران سیاسی اونا در عمل بسیار پراگمات هستند و هرجا لازم بدونند همین اعتقادات مورد ادعای صهیونیزم رو فراموش کرده و برای بقای این غده سرطانی از هر گونه عقبنشینی فرو گذار نمی کنند، مثل قضیه عقبنشینی از جنوب لبنان که شکست ایدئولوژیک بزرگی برای اونا بود. ولی از طرف دیگه اونا در شعار بسیار به این مبانی پایبندند و همین شعار هاست که این جمع جنایتکار رو دور هم جمع کرده و هر عقبنشینی از این شعارهای تمامیت خواهانه برای صهیونیزم بسیار گرون تموم میشه. 

پس ملاحظه می کنید که تو این تقابل ایدئولوژیک اگه ما هم کوتاه بیایم و اسلام رو ببوسیم و بذاریم کنار، در نهایت اونا بواسطه آنچه در دنیا و در گوش مردمشون به عنوان مبانی اعتقادی فریاد زده و میزنند؛ کوتاه نخواهند اومد و تا رسیدن به همه این آرمانهای جنون آمیزشون دستبردار نخواهند بود. اینجوریه که اون تقابل ایدئولوژیک منجر به یک تقابل وجودی میشه، یعنی وجود ما در تعارض وجود اسرائیل قرار میگیره. درچنین حالتی شرع و دین که نه، عقل و منطق چطور حکم میکنه؟ با توجه به این مسائل این کمکهایی که ما به فلسطین و لبنان که حکم سپری در برابر آرمان تمایت خواه اسرائیل رو دارن، می کنیم؛ کم هست که زیاد نیست.
خدا آخر و عاقبت ما و اون دبیر باحالمون رو ختم به خیر کنه انشاء الله.