چشمی دگر بده که تماشا کنم تو را

شاعر صوفی مسلک دوران ناصری سروده:

کی رفته ای ز دل که تمنا کنم تو را؟

کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را؟

غیبت نکرده ای که شوم طالب حضور

پنهان نگشته ای که هویدا کنم تو را

ولی گمانم ادعای گزاف کرده!

آسید رضا مؤید خودمان هرچند نه به قوت فروغی بسطامی ولی بهتر گفته که:

گر قسمتم شود که تماشا کنم تو را

ای نور دیده! جان و دل اهدا کنم تو را

این دیده نیست قابل دیدار روی تو

چشمی دگر بده که تماشا کنم تو را

آقاجان... همین که سیدرضا گفته... همین.

استاد سخن!

شاعر اگر سعدی شیرازی است!
بافته های من و تو بازی است!

حضرت امام خمینی(ره)

*مدتی است درگیر اشعار این استاد سخن شده ام.

غزلی از سعدی و ذکری از مذهب وی

کسانی که معتقد به شیعه بودن سعدی هستند همواره مهمترین دلیل خود را قصیده ای مشهور از وی که اولین قصیده از مواعظ وی است عنوان می کنند. سعدی در قصیده مذکور ابتدا مدح خدا و رسول ص می کند و بعد چندبیتی را برای خلفای راشدین می سراید ولی به علی ع و آل علی ع که می رسد سخنش اوج می گیرد و تلمیحا به آیات و روایات مختلف مشهور میان شیعیان اشاره می کند و نهایتا هم از دایره تقیه به صراحت خارج شده و از عصمت حضرت امیر ع دم می زند و آن را -نه خلفای راشدین را - تنها مایه شفاعت خود در روز قیامت می شمرد. نکته جالب اینکه مدح خلفا را از زبان خود می گوید ولی به حضرت امیرالمؤمنین ع که می رسد به ناتوانی زبان خود اعتراف کرده و به آیات و روایات متمسک می گردد. باتوجه به این قصیده باور سنی مذهب بودن شیخ اجل بسیار دشوار است:

کس را چه زور و زهره که وصف علی کند	جبار در مناقب او گفته هل اتی
زورآزمای قلعهٔ خیبر که بند او	در یکدگر شکست به بازوی لافتی
مردی که در مصاف، زره پیش بسته بود	تا پیش دشمنان ندهد پشت بر غزا
شیر خدای و صفدر میدان و بحر جود	جانبخش در نماز و جهانسوز در وغا
دیباچهٔ مروت و سلطان معرفت	لشکر کش فتوت و سردار اتقیا
فردا که هرکسی به شفیعی زنند دست	ماییم و دست و دامن معصوم مرتضی
پیغمبر، آفتاب منیرست در جهان	وینان ستارگان بزرگند و مقتدا
یارب به نسل طاهر اولاد فاطمه	یارب به خون پاک شهیدان کربلا
یارب به صدق سینهٔ پیران راستگوی	یارب به آب دیدهٔ مردان آشنا
دلهای خسته را به کرم مرهمی فرست	ای نام اعظمت در گنجینهٔ شفا

باری بنده در دو مطلب اخیر از مجموعه/کالکشن "شعر و ادب" این صفحه، به دو شعر دیگر از شیخ اجل اشاره کردم که هرچند مقدم بر قصیده فوق سروده شده و شاید از همین رو تصریحی نیز در آنها دیده نمی شود لیکن به نظر حقیر می توان برداشتی شیعی از آندو داشت. برای این مدعا قراینی نیز در اشعار مذکور وجود دارد که بنده به آنها ورود نکردم ولی این بار غزل دل انگیز دیگری را از این شاعر نامدار طرح خواهم کرد و به ظرایفی چند در آن اشاره خواهم نمود تا منظور خود را تبیین نمایم.
ابتدا این شاهکار را با هم بخوانیم:

چشم خدا بر تو ای بدیع شمایل	یار من و شمع جمع و شاه قبایل
جلوه کنان می‌روی و رخ ننمایی	سرو ندیدم بدین صفت متمایل
هر صفتی را دلیل معرفتی هست	روی تو بر قدرت خدای دلایل
قصه لیلی مخوان و غصه مجنون	عهد تو منسوخ کرد ذکر اوایل
نام تو می‌رفت و عارفان بشنیدند	هر دو به رقص آمدند سامع و قایل
پرده چه باشد میان عاشق و معشوق	سد سکندر نه مانعست و نه حائل
گو همه شهرم نگه کنند و ببینند	دست در آغوش یار کرده حمایل
دور به آخر رسید و عمر به پایان	شوق تو ساکن نگشت و مهر تو زایل
گر تو برانی کسم شفیع نباشد	ره به تو دانم دگر به هیچ وسایل
با که نگفتم حکایت غم عشقت	این همه گفتیم و حل نگشت مسائل
سعدی از این پس نه عاقلست نه هشیار	عشق بچربید بر فنون فضایل

حال به موارد ذیل در شعر فوق توجه کنید:
ابتدا که بیت اول را خواندم معنی آن برایم کمی گنگ بود. آخر این تعبیر چشم خدا بر تو تعبیر آشنایی نیست!
در هیچ شعر دیگری از ادبیات کهن مشابه آن را نیافتم- شما اگر سراغ دارید ذکر کنید.
معنای قریبش ممکن است به این اشاره داشته باشد که سعدی محبوب خود را دعا کرده و وی را در پناه خدا قرار داده لیکن این معنا آنهم از استاد سخن، به واقع لایتچسبک است.
در مصرع بعد موضوع پیچیده تر نیز می شود: شیخ اجل مخاطب خود را شاه قبایل می خواند! این تعبیر نیز مسبوق به سابقه نیست ابدا!
باز معنای قریب می تواند این باشد که مخاطب شعر سعدی حاکمی یا پادشاهی بوده است. مثلا حاکم وقت شیراز مظفر الدین ابوبکر بن سعد زنگی که البته ظاهرا حاکمی مدبر هم بوده و شیراز در زمان وی از گزند مغولان در امان و مامن بسیاری از دانشمندان و سخنوران قرار گرفته و ولیعهد وی سعد بن ابوبکر نیز به سعدی ارادت فوق العاده ای داشته است.
لیکن با خواندن ادامه اشعار ملتفت خواهید شد چنین انتسابی چندان هم به صواب نیست.
آنچه بنده از مصرع اول به نظرم رسید اشاره به مورد تأیید خداوندی بودن مخاطب سعدی و به نوعی اشاره به مقوله عصمت اوست.
تعبیر شاه قبایل را نیز بنده به برخی القاب حضرت حجت عج مانند امیرالامره و خلیفة الله و سید الخلق و سید الامه مرتبط می دانم.
همچنین که از بیت بعد اوصافی مثل حجة الله و وجه الله را برداشت می نمایم:

هر صفتی را دلیل معرفتی هست

روی تو بر قدرت خدای دلایل

و از بیت بعد القابی دیگر چون خاتم الاوصیا و خاتم الائمه را:

قصه لیلی مخوان و غصه مجنون

عهد تو منسوخ کرد ذکر اوایل

هرچند می دانیم معنای قریب تعبیر «ذکر اوایل» همان علوم اوایل یعنی علوم قبل از اسلام یا علومی که از یونان باستان به دست ما رسیده بوده است.

بیت بعد، شاهدی است بر این مدعا که مخاطب شعر سعدی وجهی معنوی داشته و لذا ممکن نیست شعر در مدح ابوبکر بن سعد یا سعد ابن ابوبکر بوده باشد؛

نام تو می‌رفت و عارفان بشنیدند

هر دو به رقص آمدند سامع و قایل

شاه و حاکم را چه به این که عارفان با شنیدن نامش از خود بی خود شوند!
برداشت بنده از بیت ذیل نیز باز معطوف به وجود مقدس حضرت صاحب الزمان عج و در پرده غیبت بودن آن خورشید غایب از نظر است:

پرده چه باشد میان عاشق و معشوق

سد سکندر نه مانع است و نه حایل

در بیت بعدی سعدی از موضوعی خبر می دهد که ظن ما را بیشتر می کند:

گو همه شهرم نگه کنند و ببینند

دست در آغوش یار کرده حمایل

آن کدام یار است که اگر مردم شهر عصر سعدی از وصال وی با او مطلع شوند چنین احتمال اعتراضشان وجود دارد؟
سعدی به استناد تواریخ، بسیار فرد متشرعی بوده و لذا برخلاف توهمات و تهمتهای ناروای امثال سیروس شمیسا و احمد کسروی این قبیل اشعار وی را نباید به شاهد و شاهدبازی مرتبط دانست!(البته سعدی عاشقانه های بسیار دلنشینی دارد ولی نسبت انحراف به وی نمی چسبد) لذا موضوع به همان مقوله تقیه باز می گردد.
این مضمون در دو شعر قبل(مطالب قبلی) نیز وجود دارد.
در شعر اول ضمن بیت ذیل:

ما را سریست با تو که گر خلق روزگار

دشمن شوند و سر برود هم برآن سریم

و در شعر دوم بدین شرح:

حکایتی ز دهانت به گوش جان من آمد

دگر نصیحت مردم حکایت است به گوشم

از بیت بعد چنین استفاده می شود که سعدی این شعر را در کهن سالی سروده و این خود شاهد دیگری بر اینکه شعر حاضر ربطی به عشق زمینی ندارد:

دور به آخر رسید و عمر به پایان

شوق تو ساکن نگشت و مهر تو زایل

و باز اشاره به موضوع شفاعت در بیت بعد:

گر تو برانی کسم شفیع نباشد

ره به تو دانم دگر به هیچ وسایل

و نهایتا دو بیت آخر که گویی بر خلاف دو شعری که اخیرا بدانها اشاره کردم اشاره به شطحیاتی دارد که از قاعده تقیه فاصله گرفته اند!

با که نگفتم حکایت غم عشقت	این همه گفتیم و حل نگشت مسایل
سعدی از این پس نه عاقل است نه هشیار	عقل بچربید بر فنون فضایل

به نظر حقیر از این سه شعر اولی در تمنای وصال است، دومی در بیان وصال و سومی در افشای وصال و البته هر سه در لفافه و پوشیده در لطایف و اسرار شاعرانه!
در همین خصوص توجه شما را به نحوه به کارگیری کلیدواژه شمایل در این سه شعر جلب می نمایم:
در شعر اول ملتمسانه اینگونه می نالد:

بگذار تا مقابل روی تو بگذریم

دزدیده در شمایل خوب تو بنگریم

و در شعر دوم داستان دلدادگی خود را علی رغم منع عقل دوراندیش اینگونه بیان می کند:

به هوش بودم از اول که دل به کس نسپارم

شمایل تو بدیدم نه صبر ماند و نه هوشم

و در غزل حاضر معرفت خود را به مقام و منزلت یار نزد خداوند به این شکل بازگو می نماید:

چشم خدا برتو ای بدیع شمایل

یار من و شمع جمع و شاه قبایل

همینطور به این نکته توجه کنید که اکثر اشعار صریح سعدی در شرح محبت و طلب شفاعت و ذکر عصمت به حضرات آل الله  ع جزو آثار متأخر سعدی هستند.
مانند ابیات صدرالاشاره و بیت ذیل که همگی از مواعظ سعدی یعنی آخرین اثر وی هستند:

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی

عشق محمد بس است و آل محمد

حسن ختام این یادداشت بیتی از حضرت امام قدس سره باشد که فرموده اند:

شاعر اگر سعدی شیرازی است

بافته‌های من و تو بازی است

پی نوشت:
+ بنده خوب می دانم این حرفها حرفهای دقیقی نیست و قبلا هم گفته ام خرده نگیرید که بحث بنده ادعای علمیت ندارد و صرفا یک برداشت ذوقی است ولی البته برای خودم بسیار بیشتر از برداشتهای متداول معتبر است.

از حافظ شیراز تا حافظ شاملو!

ادبیات عارفانه ما در طول تاریخ شکل گیری همواره معانی و مفاهیم بلند خود را در قالب سمبلیسم خاصی و بر مبنای تعابیری مانند می و مطرب و ساقی ارائه نموده است و از همین رو بعضاً مورد سوء برداشت قرار گرفته و حتی برخی با نیات و اغراضی خاص سعی در مصادره به مطلوب این ادبیات فاخر و کهن در راستای تفکرات و اعتقادات مادی گرایانه خود را داشته اند. در این میان شاید حافظ به جهت صبغه شخصیتی ویژه خود که مندرج در تاریخ نیز بوده و او را از چنین بدفهمی هایی مبرا می کند کمتر از بقیه شعرا و ادبا با چنین بلایی مبتلا بوده است. لیکن در میان روشنفکرمآبان معاصر کم نیستند کسانی که سعی در مصادره به مطلوب همین مرد الهی نیز داشته اند.
از این جمله و شاید پیش قراول دیگران احمد شاملو است. یکی از شاعران برجسته جریان روشنفکری مصطلح معاصر! شاملو سال ۵۴ دیوان حافظی را تحت عنوان «حافظ شیراز» با مقدمه ای از خودش منتشر نموده و ضمن آن مقدمه با نگاهی مارکسیستی حافظ را کفرگویی یک لاقبا خوانده که بر علیه نظام طبقاتی و مذهبی دوران حیات خود شوریده است.
جالب است بدانید این نحوه نگاه جزو خصائص فکری شاملو است و قبلا نیز شاهنامه را با چنین نگرش مارکسیستی مورد بررسی قرار داده بوده تا آنجا که ضحاک را رهبری مردمی که بر علیه نظام طبقاتی جمشید قیام کرده‌است عنوان می کند.
شهید مطهری در خصوص «حافظ شیراز» شاملو در کتاب تماشاگه راز چه خوب می نویسد که:

«ماتریالیست‌های ایران اخیراً به تشبثات مضحکی دست زده‌اند. این تشبثات بیش از پیش فقر و ضعف این فلسفه را می‌رساند. یکی از تشبثات «تحریف شخصیت‌ها» است. کوشش دارند از راه تحریف شخصیت‌های مورد احترام، اذهان را متوجه مکتب و فلسفه خود بنمایند. یکی از شاعران به اصطلاح نوپرداز اخیراً دیوان لسان‌الغیب خواجه شمس‌الدین حافظ شیرازی را با یک سلسله اصلاحات به چاپ رسانده و مقدمه‌ای بر آن نوشته است.
وی مقدمه خود را چنین آغاز می‌کند: «به راستی کیست این قلندر یک لاقبای کفرگو که در تاریک‌ترین ادوار سلطه ریاکران زهدفروش یک تنه وعده رستاخیز را انکار می‌کند، خدا را عشق و شیطان را عقل می‌خواند و شلنگ‌انداز و دست‌افشان می‌گذرد که: «این خرقه که من دارم در رهن شراب اولی/ وین دفتر بی‌معنی، غرق می‌ناب اولی».... و یا آشکارا به باور نداشتن مواعید مذهبی اقرار می‌کند که: «من امروزم بهشت نقد حاصل می‌شود/ وعده فردای زاهد را چرا باور کنم؟»»

شهید مطهری در ادامه می‌نویسد:

«من اضافه می‌کنم: کیست این مرد که با این همه کفرگویی‌ها و انکارها و بی‌اعتقادی‌ها، شاگردیش در درس خواجه‌قوام‌الدین عبدالله که دیوان او را پس از مرگش جمع‌آوری کرده از او به عنوان «ذات ملک صفات، مولاناالاعظم السعید، المرحوم‌الشهید، مفخرالعلماء استاد تخاریرالادبا، معدن الطائف‌الروحانیه، مخزن المعارف السبحانیه» یاد می‌کند و علت موفق نشدن خود حافظ به جمع‌آوری دیوانش را چنین توضیح می‌دهد که: «به واسطه محافظت درس قرآن و ملازمت بر تقوا و احساس و بحث کشاف و مفتاح و مطالعه مطالع و مصابح و تحصیل قوانین ادب و تجسس دواوین عرب به جمع اشتات غزلیات نپرداخت.» به راستی این کافر کیست که از طرفی همه مواعید مذهبی را انکار می‌کند و از طرفی دیگر می‌گوید: «زحافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد/ لطایف حکمی با نکات قرآنی.»
جای بسی تأسف است که مردی آنچنان این چنین تفسیر شود. به هر حال مادی مسلکان از چسباندن حافظ به خود طرفی نمی‌بندند.»

البته بد نیست بدانید شاملو در تعریف و تمجید مادی گرایانه خود از حافظ نیز صادق نبوده است. چرا که او در جای دیگر (در مصاحبه ای با مجله فردوسی) اینگونه حافظ را در شمار شعرای ضعیف ارزیابی کرده است:

«افق حافظ از افق بسیاری شاعران متوسط روزگار ما نیز محدودتر بوده است. شاید بتوان ادعا کرد که می‌توان در پرمایه‌ترین اشعار شاعری چون «الیوت» چنان غوطه خورد که شناگری ماهر در گردابی هایل، اما هرگز نمی‌توان درباره حافظ این چنین ادعا کرد.»

در میان دیگر بزرگانی که بر حافظ شیراز شاملو ردیه نوشته اند باید به حافظ پژوه معاصر جناب بهاءالدین خرمشاهی اشاره نمود. ایشان از جمله اولین کسانی است که بر دیوان برساخته شاملو نقد نوشته و ضمن رد آن مقدمه کذایی، «حافظ شیراز» را با دو نسخه تصحیح شده و مشهور دیگر مقابله کرده است. خرمشاهی به این کشف رسواکننده نائل گشته که شاملو در دیوان اصطلاحا تصحیح شده خود حدود سی-چهل غزل سخیف و ضعیف گنجانده که در دیگر نسخ معتبر و معروف وجود ندارند و از دیگر سو به همین تعداد از غزلیات ناب دواوین مذکور حذف نموده است! ظاهرا انتشار این نقد با عکس العمل تند شاملو که در آن زمان توسط روشنفکرمآبان چونان بتی پرستیده می شد مواجه شده که تا سالها موجب کدورت میان منتقِد و منتقَد بوده است.
خرمشاهی همچنین بعدها در کتاب «ذهن و زبان حافظ» درباره «حافظ شیراز» می‌نویسد:

«معلوم نیست شاملو در تصحیح یا «روایت» این دیوان چه روشی را در پیش و چه هدف یا منطقی در سر داشته است. آیا روشش قیاسی است؟ انتقادی است؟ التقاطی است؟ و یا ابداعاً روش تازه‌ای در تصحیح متن حافظ یافته است؟ که گمان می‌کنم چنین حدس اخیر صائب‌تر باشد. بی‌روشی و آسان‌گیری شاملو در این کار، حیرت‌انگیز است.»

سالها پیش مصاحبه ای از ایشان در صدا و سیما دیدم که در آنجا به ذکر خاطره ای در خصوص نقد ابتدایی اش بر «حافظ شیراز» می پردازد و ذکر آن خاطره به عنوان حسن ختام این یادداشت خالی از لطف نیست.
ایشان در آن مصاحبه نقل به مضمون چنین گفتند:
«زمان انتشار مقاله ام دانشجویی نوخاسته بودم و شاملو در قواره خدایگان شعر و ادب پارسی! علاوه بر هراسی که خود از بازخورد مقاله ام در دل داشتم نشر نقد مذکور موجب شد تا افراد زیادی نیز بنده را از عواقب تعریض بر شاملو انذار دهند. اینها همه و همه موجب شد تا شک و تردید راجع به کاری که انجام داده بودم در دلم رخنه کند. پس از کلی کلنجار رفتن با خود به این نتیجه رسیدم که تفألی به دیوان خواجه شیراز بزنم و پاسخ خود را از همو بخواهم!»
تا جایی که به یاد دارم پس از آن انقلاب درونی و غلبه شک و تردید بر ایشان قراری با حافظ می گذارد و آن اینکه پاسخ خود را تنها از اولین بیت صفحه استخراج کند و بس!
حافظ نیز پاسخی روشن و رسا به وی می دهد که:

«بار غمی که خاطر ما خسته کرده بود       عیسی دمی خدا بفرستاد و برگرفت»

لشکر ظلم و فرصت درویشان

حضرت حافظ می فرماید:

روضه خلد برین خلوت درویشان است
مایه محتشمی خدمت درویشان است

دولتی را که نباشد غم از آسیب زوال
بی تکلف بشنو دولت درویشان است

از کران تا به کران لشکر ظلم است ولی
از ازل تا به ابد فرصت درویشان است

ای توانگر مفروش این همه نخوت که تو را
سر و زر در کنف همت درویشان است

گنج قارون که فرو می‌شود از قهر هنوز
خوانده باشی که هم از غیرت درویشان است
*این پست مخاطب خاص دارد.

رفیق خالی از خلل

در این زمانه رفیقی که خالی از خلل است
صراحی می ناب و سفینه غزل است

جریده رو که گذرگاه عافیت تنگ است
پیاله گیر که عمر عزیز بی‌بدل است

نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس
ملالت علما هم ز علم بی عمل است/حافظ